ვიტამინი B12 კობალამინი – Vitamin B12 Cobalamin

ვიტამინი B₁₂ კობალამინი მრავალი განსხვავებული ქიმიური ფორმის სახით არსებობს. ყველა მათგანს ცენტრში გააჩნია კობალტის ატომი. ბუნებაში აღნიშნული ვიტამინი უპირატესად 2-დეოქსიადენოზილის ფორმის სახით მიტოქონდრიებში გვხვდება. იგი წარმოადგენს ფერმენტ L-მეთილმალონილ კოენზიმ A მუტაზას კოფაქტორს. კობალამინის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ფორმაა მეთილკობალამინი, რომელიც სისხლის პლაზმასა და უჯრედების ციტოპლაზმაში გვხვდება. უმნიშვნელო რაოდენობით არსებობს ჰიდროქსოკობალამინი, იგი მეთილ და ადოკობალამინისგან წარმოიქმნება, რისთვისაც მათზე სინათლის სხივის მოქმედებაა საჭირო.

საკვები წყაროები და ორგანიზმის მოთხოვნილება

კობალამინის სინთეზი მხოლოდ მიკროორგანიზმების მიერ ხდება. მცოხნავ ცხოველებში კობალამანის მიღებაში მნიშვნელოვანია წინანაწლავის როლი, ადამიანებში კი მისი მიღება მხოლოდ საკვების სახით ხდება. განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით ვიტამინი B₁₂ შედის ცხოველური წარმოშობის პროდუქტებში, მაგალითად, ხორცში, თევზში, და სხვა ყოველდღიურ პროდუქტებში. ბოსტნეული, ხილი და სხვა საკვები მას საერთოდ არ შეიცავენ იქამდე, სანამ არ მოხდება მათი მიკროორგანიზმებით დაბინძურება. ნორმალური, დასავლური კვებითი რაციონი შეიცავს დღიურად 5-30 მიკროგრამ კობალამინს. დღიურად კობალამინის დანაკარგი, შარდისა და განავლის გზით, შეადგენს, დაახლოებით, 1-3 მიკროგრამს, რაც სხეულის სრული მარაგის დაახლოებით 0.1%-ს შეადგენს და, იქიდან გამომდინარე, რომ ორგანიზმს კობალამინის დაშლის უნარი არ აქვს, მასზე დღიური მოთხოვნილება შესაბამისად, მხოლოდ 1-3 მიკროგრამია. ორგანიზმის მარაგი, დაახლოებით, 2-3 მილიგრამია, რაც 2-4 წლის სამყოფს წარმოადგენს, მისი გარედან სრული მიუღებლობის შემთხვევაში.

შეწოვა

კობალამინის შეწოვის ორი მექანიზმი არსებობს. ერთი არის პასიური, რომელიც თანაბრად ხდება ლოყის, თორმეტგოჯა ნაწლავისა და თეძოს ნაწლავის ლორწოვანის მიერ. შეწოვის ეს გზა ძალიან სწრაფი, მაგრამ მეტად არაეფექტურია, რამეთუ ორალურად მიღებული კობალამინის მხოლო 1%-ზე ნაკლები შეიწოვება ამ მექანიზმით. ნორმალური, ფიზიოლოგიურია კობალამინის აქტიურად შეწოვა თეძოს ნაწლავიდან, რისთვისაც აუცილებელია კუჭის შინაგან ფაქტორთან შეკავშირება. საკვების გზით მიღებული კობალამინი პირველ ეტაპზე წყდება მასთან დაკავშირებულ ცილოვან კომპლექსს. ამ გახლეჩისთვის აუცილებელია კუჭის, თორმოტგოჯა ნაწლავისა და მლივი ნაწლავის ფერმენტები. გამოთავისუფლებული კობალამინი სწრაფადვე უკავშირდება ნერწყვში შემავალ კობალამინ-დამაკავშირებელ ცილას, რომელიც გლიკოპროტეინს წარმოადგენს. კობალამინ-დამაკავშირებელ ცილასთან შეკავშირებული ვიტამინი B₁₂ გადაინაცვლებს ნაწლავში, სადაც პანკრეასიდან გამოყოფილი ტრიფსინი მოინელებს კობალამინ-დამაკავშირებელ ცილას. ამის შემდეგ კობალამინი გადაიტანება შინაგან ფაქტორზე.

კუჭის შინაგანი ფაქტორი კუჭის პარიესულ უჯრედებში მარილმჟავას პარალელურად გამომუშავდება. (მისი გენი მოთავსებულია 11q13 ქრომოსომაზე). შინაგანი ფაქტორისა და კობალამინის ურთიერთშეკავშირებული კომპლექსი გადაინაცვლებს თეძოს ნაწლავში, სადაც შინაგანი ფაქტორი უკავშირდება ენტეროციტების ზედაპირზე არსებულ სპეციფიკურ რეცეპტორს (კუბილინს). კუბილინი ასევე გვხვდება ყვითრის პარკსა და თირკმლის პროქსიმალური მილაკების ეპითელიუმზე. მიჩნეულია, რომ კუბილინი მონაწილეობს კობალამინის რეცეპტორდამოკიდებულ ენდოციტოზში. მას შემდეგ, რაც შინაგანი ფაქტორისა და კობალამინის კომპლექსი, კუბილინის მეშვეობით, შეაღწევს ნაწლავის უჯრედში, შინაგანი ფაქტორი იშლება. დაახლოებით 6 საათის შემდეგ კი კობალამინი აღმოჩნდება კარის ვენის სისტემაში, სადაც იგი უკავშირდება ტრანსკობალამინ 2-ს.

დაახლოებით 0.5-დან 5 მიკროგრამამდე კობალამინი ნაღვლის გზით აღწევს ნაწლავებში, სადაც იგი შინაგან ფაქტორთან დაკავშირების შემდეგ, ნორმაში თითქმის მთლიანად უკან შეიწოვება. სწორედ იქიდან გამომდინარე, რომ კობალამინის საკმაოდ დიდი ნაწილი გადის ენტეროჰეპატურ ცირკულაციას, დეფიციტი უფრო ხშირად ვითარდება იმ ადამიანებში, რომლებსაც აქვთ საჭმლის მომნელებელი სისტემის ისეთი დაზიანებებები, რომლებიც გავლენას ახდენენ კობალამინის შეწოვაზე, ვიდრე ვეგანებსა და ვეგეტარიანელებში.

ტრანსპორტირება

კობალამინის ტრანსპორტში მონაწილე ორი ძირითადი ცილა არსებობს პლაზმაში. ორივე მათგანს ვიტამინი ერთი ერთზე იკავშირებს. ერთ-ერთი მათგანია ჰაპტოკორინი, რომილიც ასევე ტრანსკობალამინ 1-ის სახელითაც არის ცნობილი, და მსგავსია კობალამინ დამაკავშირებელი იმ ცილებისა, რომლებიც გვხვდებიან რძეში, კუჭის წვენში, ნერწყვში, ნაღველსა და სხვა სითხეებში. ამ ტრანსპორტერის მაკოდირებელი გენი 11q11-q12.3 ქრომოსომაშია ლოკალიზებული. ტრანსკობალამინ 1 ნეიტროფილების სპეციფიკურ გრანულებშია. ნორმაში, მისი ორი მესამედი გაჯერებულია კობალამინით, რომელსაც აღნიშნული ცილა მტკიცედ უკავშირდება. ტრანსკობალამინ 1 არ აძლიერებს კობალამინის უჯრედში შესვლას. ღიძლის უჯრედებზე წარმოდგენილია გლიკოპროტეინული რეცეპტორები, რომლებსაც შესაძლოა გარკვეული როლი ჰქონდეთ ტრანსკობალამინის პლაზმიდან მოცილებაში. ასევე ეს ტრანსპორტერი მონაწილეობს კობალამინის მსგავსი ნაერთების ნაღვლით გზით გამოყოფაში.

მეორე მნიშვნელოვანი ტრანსპორტერია ტრანსკობალამინ 2, მისი მაკოდირებელი გენი მოთავსებულია 22q11-q13.1 ქრომოსომაზე. ტრანსკობალამინ 2- ის წარმოქმნა ხდება ღვიძლისა და სხვა ქსოვილების მიერ, მაგ. მაკროფაგები, თეძოს ნაწლავი, სისხძარღვთა ენდოთელიუმი. ტრანსკობალამინ 2-ით თითო ლიტრ პლაზმაში გადაიტანება 20-20 ნანოგრამი კობალამინი. სწორედ ამ ტრანსპორტერთან შეკავშირებული კობალამინი აღწევს უჯრედებში რეცეპტორდამოკიდებული ენდოციტოზით, რაშიც მნიშვნელოვანი როლი ტრანსკობალამინ 2 ის მემბრანულ რეცეპტორებს აქვთ.

დეფიციტი

კობალამინის დეფიციტის მქონე პაციენტებში ადგილი აქვს მაკროციტული ანემიის განვითარებას, რომლის დიაგნოსტირებაც ხდება პერიფერიული სისხლის რუტინული გმოკვლევისას. ასევე აღსანიშნავია მადის დაქვეითება, წონაში კლება, დიარეა ან შეკრულობა, გლოსიტი, ანგულარული ქეილოზი, მსუბუქად გამოხატული ცხელება. მნიშვნელოვანი დეფიციტის პირობებში, შეიძლება გამოვლინდეს სიყვითლე (არაპირდაპირი ბილირუბინის მომატების ხარჯზე) და კანის შექცევადი ჰიპერპიგმენტაცია. საყურადღებოა, რომ პაციენტებში, შესაძლოა, განვითარდეს თრომბოციტოპენია (თრომბოციტების რაოდენობის შემცირება) და ამის გამო – სისხლჩაქცევები. აღნიშნული შეიძლება უფრო დამძიმდეს C ვიტამინის დეფიციტის ან ალკოჰოლის დიდი რაოდენობის მიღებისას. იმის გამო, რომ ვიტამინი B₁₂  უმნიშვნელოვანესია სისხლის უჯრედების წარმოქმნისთვის, დეფიციტს თან ახლავს მათი წარმოქმნის შემცირება და უჯრედების რაოდენობის დაქვეითება, ამის გამო ვლინდება ანემია, ლეიკოპენია, თრომბოციტოპენია. სისხლის უჯრედების რაოდენობის ასეთ ზოგად დაქვეითებას პანციტოპენია ეწოდება. ამას შეიძლება თან ახლდეს ინფექციების განვითარება, განსაკუთრებით სასუნთქ და საშარდე სისტემაში. შესაძლოა დაავადებას თან ახლდეს სასქესო ორგანოების ეპითელიუმის დაზიანება ცვლილებები საშვილოსნოს ყელის ნაცხში. აღსანიშნავია, რომ პაციენტებში, რომელთაც აღენიშებათ კობალამინისა და ფოლიუმის მჟავის დეფიციტი უფრო მაღალია ვენური თრომბოზების განვითარების რისკი.

ნევროლოგიური მანიფესტაცია

კობალამინი მნიშვნელოვანია ცენტრალურ ნერვულ სისტემაში მიელინიზაციის პროცესისთვის. მისი დეფიციტის დროს ეს პროცესი ირღვევა, რაც შესაძლოა გამოვლინდეს ბილატერალური პერიფერიული ნეიროპათიის ან/და ზურგის ტვინის კისრისა და გულმკერდის ნაწილის უკანა და ლატერალური (პირამიდული) ტრაქტების დეგენერაციით (დემიელინიზაცია). შედარებით ნაკლები სიხშირით ვლინდება თავის ტვინის ნერვების დაზიანები და თავის ტვინის დემიელინიზაციური პროცესები. შეშაძლოა გამოიხატოს მხედველობის ნერვის ატროფია და თავის ტვინის დაზიანების ისეთი სიმპტომები, როგორებიცაა დემენცია, დეპრესია, ფსიქოზური სიმპტომები და კოგნიტური დარღვევები. ზოგ შემთხვევაში, შეიძლება, გამოვლინდეს ანოსმია (ყნოსვის დაკარგვა) და გემოს შეგრძნების დაკარგვა.  

ვიტამინი B₁₂ -ის დეფიციტის მქონე პაციენტებში, უპირატესად მამაკაცებში, ტიპურია კუნთების სისუსტე და სიარულის გაძნელება, თუმცა, აგრეთვე, შეიძლება გამოხატული ჰქონდეთ დემენცია, ფსიქოზური და მხედველობის დარღვევები. პაციენტებში, როგორც წესი, მოშლილია პროპრიოცეფცია და ღრმა მგრძნობელობა. სიარული, შესაძლოა, იყოს ატაქსიური და სპასტიური, გამოხატულია ჰიპერრეფლექსია. ავტონომიური ნერვული სისტემის დაზიანება ვლინდება პოსტურული ჰიპოტენზიით, იმპოტენციითა და შარდის შეუკავებლობით.

მცირე ასაკის ბავშებში კობალამინის ხანგრძლივი დროით დეფიციტმა, შესაძლოა, გამოიწვიოს ტვინის განვითარების დარღვევა და ინტელექტუალური განვითარების შეფერხება. პატარებში, შეიძლება, გამოიხატოს საკვების უარყოფა, ლეთარგია და კომაც კი. ასევე, აღწერილია კონვულსიები და მიოკლონიები. ნერვული სისტემის დაზიანება, შესაძლოა, დაკავშირებული იყოს ჰომოცისტეინის მეთიონინად გარდაქმნის შეფერხებასთან, რა დროსაც, ტვინში დიდი რაოდენობით გროვდება S-ადენოზილ ჰომოცისტეინი, რაც ბლოკავს ტრანსმეთილაციურ რეაქციებს. აღსანიშავია, კობალამინისა და ფოლიუმის დეფიციტის ასოციაცია ჰომოცისტეინის დონის მატებასთან, კოგნიტური ფუნქციის დარღვევასთან და ალცჰაიმერის დაავადებასთან.

დიაგნოზი

პლაზმის კობალამინი- პლაზმაში კობალამინის განსაზღვრა ხდება ავტომატიზებულად ELISA და CBLA მეთოდებით, რისთვისაც გამოიყენება პერიფერიული სისხლი. კობალამინის ნორმალური პლაზმური კონცენტრაცია არის 118-148 პიკომოლი/ლიტრიდან (160-200 ნანოგრამი/ლიტრში), დაახლოებით, 738 პიკომოლ/ლიტრამდე (1000 ნანოგრამი ლიტრში). მეგალობლასტური ანემიის მქონე პაციენტებში მისი დონე, როგორც წესი, 74 პიკომოლ/ლიტრზე (100 ნანოგრამ/ლიტრზე) ნაკლებია.

მკურნალობა

ჩვეულებრივ, აუცილებელია, რომ იმ პირებს, რომელთაც კობალამინის დეფიციტი განუვითარდათ, მთელი ცხოვრების განმავლბაში დაენიშნოთ კობალამინის რეგულარული ინექციები. საკმურნალოდ ვიტამინის სხვადასხვა ფორმები გამოიყენება, მაგ. დიდ ბრიტანეთში გამოიყენება ჰიდროქსოკობალამინი, აშშ-ში ციანკობალამინი.

ორგანიზმში კობალამინის მარაგის აღსადგენად როგორც წესი, საკმარისია ჰიდროქსიკობალამინის 1000 მიკროგრამიანი 6 ინექცია, რომელთა შორის ინტერვალი – 3-7 დღეა. უფრო ხშირი ინექციები გამოიყენება იმ პაციენტებში, რომელთაც აღენიშნებათ კობალამინის დეფიცით გამოწვეული ნეიროპათია. იმ შემთხვევაში, როცა ვითარდება ალერგიული რეაქცია, რაც არც ისე ხშირია, აუცილებელია დესენსიტიზაცია, ანტიჰისტამინური და გლუკოკორტიკოიდული პრეპარატების მიღება. შემანარჩუნებელი თერაპიისთვის გამოიყენება 1000 მიკროგრამი 3 თვეში ერთხელ.

სტატიის ავტორი: დავით მარგიშვილი